Ege Denizi sorunu, Türkiye ile Yunanistan ortasında on yıllardır devam ediyor. Yunanistan’ın son devirlerde adalarda artan askeri faaliyetleri ve genel telaffuzları, Türkiye-Yunanistan ortasındaki gerginliği tekrar alevlendirdi.
Adalardaki silahlandırma faaliyetlerinin memleketler arası hukuku açıkça ihlal ettiği konusunda bir tartışma bulunmadığını vurgulayan Dr. Onur Uraz, ‘Yunanistan’ın mevcut ihlallerini bir adım öteye taşıyarak, Türkiye’ye yasal müdafaa hakkı doğuracak fiillere, yani Türkiye’nin egemenliğine yönelik ihlallere başvurması halinde Türkiye’ye sert güç kullanma hakkı doğar.’ biçiminde yorumladı.
Doğu Ege adalarının silahlandırılması savaş sebebi olabilir mi? Dr. Onur Uraz, Yunanistan’ın Doğu Ege adalarını silahlandırma siyasetini, ilgili milletlerarası muahedeler çerçevesinde AA Tahlil için kaleme aldı.
Ege Denizi sorunu, Türkiye ile Yunanistan ortasında on yıllardır devam ediyor. Bu sorunun temel ihtilaflarından biri ise Yunanistan’ın Doğu Ege adalarının “gayri askeri” statüsünü ihlal etmesi. Yunanistan’ın son devirlerde adalarda artan askeri faaliyetleri ve genel telaffuzları, Türkiye-Yunanistan ortasındaki gerginliği yine alevlendirdi. Münasebetiyle Ege Denizi meselesinin memleketler arası hukuktaki temellerini, tarafların argümanlarını ve Yunanistan’ın artan faaliyetleri karşısında Türkiye’nin atabileceği adımları tartışmak elzem hale geldi.
Ege’deki Türk hakimiyeti 20. yüzyılın başında sona erdi. Osmanlı Devleti, Birinci Balkan Savaşı ve Trablusgarp Savaşı’na müteakip -birkaç istisna haricinde- Ege’deki adalar üzerindeki hukuksal egemenliğini, 1912’de imzalanan Uşi Antlaşması, 1913’te imzalanan Londra ve Atina antlaşmaları ve 1914’te Londra Büyükelçiler Konferansı Kararı sonucu kaybetmiştir.
ADALARIN SİLAHSIZLANDIRILMASI
Günümüzde devam eden uyuşmazlık penceresinden bakıldığında Londra Büyükelçiler Konferansı Kararı’nın değer arz eden yanı, Yunanistan’a devredilen adaların askeri bir maksatla kullanılmayacağı yahut askeri müstahkem hale getirilemeyeceği kararıdır. Lozan Barış Antlaşması, 12. husus kapsamında, 1914 tarihli Londra Büyükelçiler Konferansı Kararı’nın kurduğu tertibi teyit eder ve devam ettirmeyi maksatlar.
Yunanistan’a bırakılan adaların silahsızlandırılmasına dair öbür açık kararlar ise Lozan Antlaşması’nın 13. unsurunda (Midilli, Sakız, Sisam ve Nikarya bakımından) ve birebir tarihli Boğazlar Mukavelesi’nin 4. hususunda (Semadirek, Limni, İmroz/Gökçeada, Bozcaada ve Tavşan bakımından) yer alır. Dikkat çeken öbür bir durum ise Lozan Antlaşması ile İtalya’da kalacağı teyit edilen 12 Ada’nın silahsızlandırılmasına ait direkt bir karar yokken, Yunanistan’a bırakılan adalara ait bu istikamette bir düzenlemenin uygun görülmesidir. Antlaşmaya nazaran, kelam konusu adalarda Yunan Silahlı Kuvvetleri, silah altına alınıp yerinde eğitilebilecek olağan askersel birlikle ve tüm Yunanistan topraklarındaki jandarma ve polis sayısı ile orantılı olacak bir jandarma ve polis örgütü ile hudutlu kalacaktır.
Adaların silahsızlandırılmasıyla ilgili önemli olan öbür iki adım ise 1936 tarihli Montrö Boğazlar Sözleşmesi ve 1947 tarihli Paris Barış Antlaşması’dır. Montrö Boğazlar Mukavelesi’nin ek protokolü ile Türkiye’nin “Boğazlar mıntıkasına” yine asker ve silah konuşlandırılması kabul edilmiştir. Paris Barış Antlaşması ise İkinci Dünya Savaşı sonrası muzaffer devletler ile İtalya ortasında imzalanmıştır ve Türkiye bu antlaşmanın tarafı değildir. Paris Barış Antlaşması’nın 15. hususu, 12 Ada’nın mağlup İtalya tarafından Yunanistan’a bırakılmasını karar altına alır. Birebir hususun ikinci fıkrası ise 12 Ada’nın silahsızlandırılacağını açıkça belirtir. (These islands shall be and shall remain demilitarized).
HUKUKİ DURUM VE İHLALLER
Yukarıda işaret edilen antlaşmaların Doğu Ege adalarının silahsızlandırılmasını garanti altına almayı amaçladığı bu kadar sarih iken, Yunanistan’ın 1960’larda başlayan ve günümüze dek katlanarak artan ihlallerinin tüzel gerekçelendirmesi nedir?
Yunanistan’ın argümanları; coğrafik ve paralel biçimde hukuksal olarak üçe ayrılmaktadır. Bu argümanlardan birincisi; Kuzey Doğu Ege’deki Lemnos, Samothraki üzere adalara ilişkindir. Yunanistan’ın savına nazaran bu adaların statüsü, Lozan Antlaşması’nın bir uzantısı olan 1923 Lozan Boğazlar Kontratı ile düzenlenmiş ve bölgedeki Türk ve Yunan adaları silahsızlandırılmıştır. Lakin 1936 tarihi Montrö Boğazlar Kontratı ile 1923 Lozan Boğazlar Kontratı ilga edilmiştir. Montrö Boğazlar Mukavelesi’nde ise Yunan adalarıyla ilgili misal bir düzenlemeye gidilmemiştir.
Yunan tarafı Montrö Boğazlar Mukavelesi’nin giriş kısmında yer alan “Sözleşmenin 1923 tarihli Boğazlar Mukavelesi’nin ikame ettiği” tabirinden ve misal bir “silahsızlandırma” hükmünün yokluğundan hareket etmektedir. Fakat Montrö Boğazlar Mukavelesi’nin yalnızca düzenleme yaptığı kararları mi yoksa tüm Boğazlar Mukavelesini mi ilga ettiği muğlaktır. Çünkü, 1923 tarihli Lozan Boğazlar Kontratı, Lozan Antlaşması’nın doğal bir uzantısıdır. Dahası Montrö Boğazlar Mukavelesi’nin tamamı ile bir ilga hali yarattığı kabul edilse dahi, Türkiye’nin Boğaz mıntıkasında tekrar askeri faaliyetlerde bulunması, Montrö Boğazlar Mukavelesi’nin ek protokolündeki açık karar ile vaki olmuştur. Bu türlü bir açık karara gerek görülmesinin mefhumu karşısından yapılacak makul yorum, bölgedeki gayri askeri statünün türel (de jure) durum olduğu ve benzeri bir açık kararın yokluğu halinde motamot devam etmesi gerektiği manasına gelir.
Yunanistan’ın ikinci argümanı ise Lesvos, Chios üzere Orta Doğu Ege adalarına ait olup, temelde Lozan Antlaşması’nın 13. unsuruna ilişkindir. Lozan Antlaşması’nın 13. unsurunda, asker sayısı ve hangi tip askerin konuşlanmasının yasak olduğuna dair açık bir sınırlama yoktur. Lakin her ne kadar Lozan Antlaşması, Paris Antlaşması üzere “silahsızlandırma” terimini direkt olarak kullanmamışsa da gerek 13. hususun genel yapısı, gerekse de 12. unsur ve 1914 tarihindeki Londra Büyükelçiler Konferansı Kararı birlikte okunduğunda, Yunanistan’ın savının makul olmadığı ortaya çıkar.
Yunanistan’ın üçüncü argümanı ise Güney Doğu Ege adalarına (12 Ada) ilişkindir. Yunanistan’ın tezi; Türkiye’nin Paris Sözleşmesi’nin tarafı olmaması sebebiyle buradaki silahsızlandırma kararını, Yunanistan’a karşı ileri sürme imkanı olmadığıdır. Lakin ilgili silahsızlandırma taahhüdü Türkiye’nin endişeleri göz önüne alınarak bölgesel güvenliği korumak gayesiyle eklenmiştir ve antlaşmanın asli kararı niteliğindedir. Bu bakımdan Türkiye bu antlaşmaya taraf olmasa dahi, antlaşmanın tabiatı gereği yararlanan üçüncü ülke pozisyonunda olup, Yunanistan’dan ilgili yükümlülüğüne sadık kalmasını talep edebilecektir.
Nitekim, Paris Antlaşması’nın ve Lozan Antlaşması’nın açık kararları ışığında, Orta ve Güney Ege adalarına ait türel münasebetlerinin kâfi olmadığının farkında olan Yunanistan, 1990 sonrası “rebus sic stantibus” argümanını ortaya atmıştır. Antlaşmalar hukukunun temel prensiplerinden olan rebus sic stantibus argümanı; koşullarda temelli değişiklik meydana gelmesi sonucu bir antlaşmanın yahut kararının uygulanamaz hale gelmesini söz eder. Yunanistan’ın bu çerçevedeki birinci argümanı; iki devletin de NATO üyesi olması ve ortak savunma sisteminde bulunmasının silahsızlandırmaya temel oluşturan güvenlik tasalarını ortadan kaldırdığı istikametindedir. Öteki bir argüman ise Yunanistan’ın karasuyu alanlarını tek taraflı olarak 6 milden 12 mile çıkarma fikrini Türkiye’nin savaş sebebi saymasının (casus belli), kaideleri asıllı olarak değiştirdiği ve yasal müdafaa hakkını doğurduğudur. Türkiye’nin NATO’dan bağımsız olarak 20 Temmuz 1975 tarihinde Ege Ordusu’nu (4. Ordu) kurması ve Yunan adalarının karşısına konuşlandırması da Yunanistan için benzeri tarafta bir tesir oluşturmuştur.
TÜRKİYE’NİN EGEMENLİK HAKKI
Yunanistan’ın üstteki argümanlarının da hukuksal temelleri önemli ölçüde zayıftır. Zira Yunanistan’ın tek taraflı olarak, Lozan Antlaşması’nın kararlarını ve NATO nezdindeki taahhüdü ihlal ederek, adaların karasuyu alanlarını Türkiye’nin egemenlik hakkına açık atak oluşturacak halde artırması fikri, memleketler arası hukukun açık ihlalidir. Bu durum karşısında Türkiye’nin legal müdafaa hakkını kullanacağını belirtmesi, koşulların temelli olarak değişmesinden fazla egemenlik hakkıdır.
Ayrıca Türkiye’nin Ege Ordusu’nu (4. Ordu) kurması, tekrar egemenlik hakkının doğal bir uzantısıdır. Türkiye’nin bunu yapmayacağına dair de bir taahhüdü yoktur. Halbuki Yunanistan, mezkûr kontratların silahsızlandırma kararları ile bağlıdır. Yunanistan’ın “egemenlik” unsuruna vurgu yaparak “ahde vefa” prensibini ihlal edebileceğini ileri sürmesi memleketler arası hukukun tüm öğretileriyle çelişir. NATO kapsamındaki ortak savunma sisteminin ise bilhassa içinde bulunduğumuz şartlarda ve milletlerarası nizamın bugünkü durumu düşünüldüğünde türel durumu değiştirmek için geçerli koşulları sunmadığı açıktır.
İkinci Dünya Savaşı sonrası periyotta “haklı savaş” kavramı ortadan kalkmış ve devletler ortası kuvvet kullanımı Birleşmiş Milletler Kuralı’nın 2/4 unsuru kapsamında bütünü ile yasaklanmıştır. Bu yasağın istisnaları ise devletlerin yasal müdafaa haklarını kullandığı haller ile Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi kararıyla güç kullanılması durumlarıdır. Bu sebeple 1945 sonrası devirde, Irak’ın işgalinden Rusya-Ukrayna Savaşı’na, Altı Gün Savaşı’ndan Falkland Savaşı’na kadar her çatışmada, taraflardan en azından biri, yasal müdafaa hakkını kullandığını ileri sürmüştür.
Türkiye-Yunanistan ortasındaki sorunun barışçıl yollarla çözülmesi beklenmektedir. Fakat yıllardır süren müzakere ve arabuluculuk teşebbüslerinin daima sonuçsuz kalması, Yunanistan’ın tehlikeli özgüveni ve kelam konusu uyuşmazlığın iki tarafın da isteği olmadan milletlerarası yargıya götürülemeyecek olması, barışçıl tahlili şu an için mümkün kılmamaktadır.
TÜRKİYE’NİN MÜMKÜN KUVVET KULLANMA DURUMU
Öte yandan, adalardaki silahlandırma faaliyetlerinin milletlerarası hukuku açıkça ihlal ettiği konusunda bir tartışma bulunmamaktadır. Yunanistan’ın mevcut ihlallerini bir adım öteye taşıyarak, Türkiye’ye yasal müdafaa hakkı doğuracak fiillere, yani Türkiye’nin egemenliğine yönelik ihlallere başvurması halinde Türkiye’ye sert güç kullanma hakkı doğar.
Örneğin, adaların karasuyu alanlarının genişletilmesine yönelik tek taraflı “de facto” yahut “de jure” teşebbüsler, Türkiye’nin egemenlik haklarına tecavüz edecek niteliktedir. Bu durum Türkiye’ye yasal müdafaa hakkını doğurur.
Yine adalardaki askeri faaliyetlerin Türkiye’ye yönelen bir taarruz tehdidine dönüştüğü ve bu tehdidin ani, kaçınılmaz, öbür yollarla defedilemez olması ve sorunun tahlili için müzakere imkanlarının olmaması/kapanması durumunda da Türkiye için savunma maksatlı müdafaa hakkı doğar.
Türkiye’yi kuvvet kullanmaya mecbur edecek kuralların oluşması halinde meşruiyetini sağlayacak tüzel kanıt ve argümanların itinayla işlenmesi ve memleketler arası topluma aktarılması elzemdir.
