İşte o “Canavarlar”… Küçükken korkutulduğumuz, büyüdüğümüzde korkutmak için anlattığımız

Betül Yasemin Keskin / Milliyet.com.tr – Enkebit, Hınkır Munkur, Demirkıynak, Albastı, Kara Korşak ve daha fazlası…Küçükken korkutulduğumuz, büyüdüğümüzde korkutmak için anlattığımız ve ismini muhtemelen yeni duyacağınız ‘memorat’lar ne söz ediyor? Bu kaygı kıssalarının altında yatan sırra, Türk mitolojisindeki canavarlar ile Kur’an-ı Kerim’de geçen cinler ortasındaki münasebete Başşehir Üniversitesi Türk Lisanı ve Edebiyatı Kısmı’ndan Dr. Öğr. Üyesi Ayşe Duvarcı ışık tuttu.

Tabiatüstü varlıklar yeryüzündeki tüm kültürlerde var. Dünyanın en doğusundan en batısına kadar her yerde, inanç alanının ortak tasarladığı bu varlıklara rastlamak mümkün. Dr. Ayşe Duvarcı, mevcut tabiatüstü varlıkların ne oldukları, nasıl oldukları hakkında kesin bir bilgi olmadığını ve bunlara tasarım denmesinin sebebinin de bu bilinmezlikten geldiğini söylüyor.

Bunların mitolojik devirlerden gelen yaratıkların olduğunu ve vakit içinde karşılaştıkları kültürlerdeki kendilerine benzeyen anlatılanlardan beslendiklerini ileten Dr. Ayşe Duvarcı, “Türkler için konuşmak gerekirse gök ilah inancıyla, şaman inancıyla, yer-su anlatılarıyla yaşadığımız günlerden ortak bilinçaltımızda kalan ögeler nesiller boyunca nakledildi. Mezopotamya’daki ve Anadolu’daki arkaik varlıklarla beslendiklerini söylenebilir” dedi.

İslamiyet’in kabulüyle de İslami çerçevedeki inanılmaz anlatılardaki varlıklar ile İslamiyet öncesi varlıkların birleşmeleri sonucunda büyük bir dizaynın ortaya çıktığını söyleyen Dr. Ayşe Duvarcı, bu mitolojik tasarıların doğuşuna dikkat çekti.

Türk mitolojisindeki tabiatüstü canavarların isimleri hayli çeşitli. Bu varlıkların; cin, peri, şeytan karakura, cadı, congoloz, kamoz, kayışayak, ahırlık ve albastı üzere çok farklı isimleri olduğunu söyleyen Dr. Ayşe Duvarcı isimlerin coğrafyaya nazaran değiştiğini ve isimlerinden çok bunların rollerinin daha değerli olduğunu belirtti.

Tabiatüstü varlıkların asıl vazifelerinin ikaz ve cezalandırma olduğunu söyleyen Duvarcı, bu varlıkların insanları nasıl uyardıklarına ve nasıl cezalandırdıklarına değindi. Dr. Ayşe Duvarcı, “Şunu söyleyebilirim ki bunların yaşadıkları yerler sıradan yerler değil. Bulundukları yerler çöplükler, ormanlar, saçak altları, kirli suların döküldüğü alanlar, mezarlıklar, ürkütücü yerler, kuyu başları, göl kenarları, mağaralar, terk edilmiş yerler. Onların buralarda bulunmasının insan hayatı için kıymeti var. Yani bu varlıklar, insanlara farkına varmadan önleyici, hami takviyeler sağlıyor. Bu saydığımız ortamlar her türlü tehlikeye açık olan ortamlar” diye konuştu.

Dr. Ayşe Duvarcı’ya nazaran kötü güç taşıyan yerlerde yaşamaları ve geceleri dışarı çıkmaları ise insanların birbirlerine karşı anlattıkları memoratlarda, uyarıcı niteliği taşıyor.

Peki, memorat nedir? Dr. Ayşe Duvarcı, “Memorat doğaüstü varlıklarla ilgili kısa anlatılara denir. İnsanlar başlarına gelen yahut kuşaktan nesile aktarılan olayları anlatırlar ve burada harikulâde varlıklar kahramandır. Bu memoratlarda anlatılan olaylar bir çeşit eğiticilik misyonu görürler” dedi. Dr. Ayşe Duvarcı, nasıl eğittikleri noktasını ise “Memoratlarda makus yerlerde bulunmamak gerektiği hakkında ihtarlar bulunur. Örneğin berbat yerlerden uzak dur zira başına makus şeyler gelebilir. Bunun ismine çarpılma, uğrama denir” diyerek açıkladı. Hepimizin anlatacak bir memoratı olduğunun altını çizen Dr. Ayşe Duvarcı, bunun değerli olduğunu vurguladı.

Memoratlarda anlatılan tabiatüstü varlıkların eğitici özelliklerine değinen Dr. Ayşe Duvarcı, bunu şöyle örneklendirdi: “Yere düşen ekmeği kaldırmayan birine birtakım varlıkların uğradığını, hasebiyle ekmeğin kutsal sayıldığını ve yerde bulunan bir ekmeğin öpülüp yüksek bir yere kaldırıldığını öğretir. Pak olmak gerektiğini, etrafı kirletmemenin kıymetini ya da mezarlıktan geçerken müzik, türkü söylemenin ölmüş atalara karşı saygısızlık olduğunu ileten memoratların tamamı, topluma ilişkin bilinçaltının ikazıdır.”

Peki, günümüzde bu anlatılar hâlâ var mı? Dr. Ayşe Duvarcı, “Evet, var. Halk bilimciler bu hususlarla ilgili çok fazla çalışıyor. Anlatılanlar, mevcut sosyo-kültürel yapı içinde yine anlamlandırılıyor. Artık eskisi üzere gaz lambasının ışığında bu kıssalar anlatılmıyor. Mesela yazlıklarda gençlerin ortalarında geçen konuşmalar oluyor ya da gece nöbetinde çalışan fabrikalarda çalışanlar dehşet dolu kıssalar anlatıyorlar. Bu anlatılar, insanların harika hususları sevmelerine, bir de merak hissine dayanır” yorumunda bulundu.

Doğaüstü varlıkların yer aldığı memoratların insanı anlamaya, insanın iç dünyasını, kaygılarını ve fantezileri anlamlandırmaya yaradığını söyleyen Dr. Ayşe Duvarcı, “Bunlar bir milletin bilinçaltındaki en eski, katman katman oluşmuş kıymetleri gün yüzüne çıkarıyor” dedi.

Tabiatüstü varlıkların hafızalardaki yerini uzun yıllardır koruduğuna vurgu yapan Dr. Ayşe Duvarcı, “Mesela 8.- 9. yüzyılda kabul ettiğimiz İslamiyet anlayışına bakacak olursak bunun içinde ismi ‘cin’ olan Kura’n-ı Kerim’de de geçen bir kavram var. İnsanın derisinden bile geçebilen varlık olan cin, bugün aklımızla idrak edemeyeceğimiz harikalıkta olsa da, bunu yadırgamamamızın sebebi aslında varlığına İslamiyet öncesinden beridir inanıyor oluşumuz” dedi.

Türklerde bilinen en yaygın tabiatüstü varlığın ‘alkarısı’ olduğunu ileten Dr. Ayşe Duvarcı, alkarısının lohusa bayanlara musallat olduğunu, onların ciğerlerini yediğini ve bu yüzden günümüzde dahi yeni doğmuş bayanların yalnız bırakılmadığını vurguladı. Tıbbın “Lohusa Humması” olarak isimlendirdiği durumu mitolojinin ‘alkarısı’ olarak tanımladığını söyleyen Dr. Ayşe Duvarcı, “İnanışa nazaran alkarısının size uğraması durumunda, yakasına bir iğne ve çuvaldız batırırsanız sizin köleniz olup her dediğinizi yaparmış” diyerek kelamlarını noktaladı.

İşte kültürümüzde, günlük pratiklerimizde hatta atasözlerimizde ve geleneklerimizde derin bir yere sahip olan o varlıklar:

Enkebit: Enkebit İç Anadolu’da görülen bir varlıktır. Anlatılara nazaran başında altın bir fesi vardır ve sağ elinin ortası deliktir. Uyuyan insanların boğazlarını sıkarak onları boğmaya çalışır. Rivayete nazaran, başından fesini kapan bireye dokunmaz.

Hınkır Munkur: Anlatılanlara nazaran, Hınkır Munkur yakaladığı insanları evvel boğarak öldüren sonra da yiyen bir yaratık. Beşere emsal ancak göbeğinde bulunan bir torbanın içinde yavrusunu taşır. En korktuğu şey ise üzerine idrar yapılmasıdır. Hınkır Munkur’un uğradığı biri idrar ile tehdit ederse oradan uzaklaşır.

Demirkıynak: Bigadiç dağlarında yaşayan, her kılığa girebilen, fecî sesler çıkararak insanların delirmelerine sebep olan, çok pis kokulu, sudan korkan bir yaratık. Şayet bir Demirkıynak görürseniz anında göle yahut dereye girerek kurtulabilirsiniz.

Kara Korşak: Erbil bölgesinde Türkmenlerin eşek, köpek, domuz, keçi kılığına girdiğine inandıkları bir cin çeşidi. Gece kapıları çalıp, konut sahibinin tanıdığı bir ses ve kılıkla onu kandırarak çağırıp kaçırdığına inanılır. Bu cinden korunmak için pantolon giyiyorsanız, düğmelerini açmanız kâfi olduğu bilgisi verilir.

Karakoncolos: Karakoncolos kışın en soğuk günlerinde insanların karşısına çıkan bir varlık. Bilhassa Doğu Karadeniz bölgesinde ‘Karakonculu’, ‘Karakoncilo’, ‘Koncolos’, ‘Yaban Adam’ üzere isimlerle anılır. Karakoncolos’un kışın ormandan yahut denizden fırtına ile geldiğine inanılır. İnsanı taklit edebilen ve maymuna benzediği düşünülen bu cini,n bilhassa küçük çocukları ve yeni doğmuş buzağılara musallat olduğu bilinir. Karakoncolos’tan korunmak için yörede yaşayanların konutlarının kapılarına ‘kuymak’ ismi verilen yemeği koydukları söylenir.

Kamos: Harput civarında görülen bir makus yaratık ise Kamos’tur. Bilhassa tek başına uyuyan insanların üzerine bütün yükü ile çökerek, onların çarpılmalarına bazen de ölmelerine sebep olduğu düşünülür. Hatta Kamos’un uğradığı bireylerin damarlarındaki tüm kanın çekildiğine inanılır.

Kara-kura: Erzurum ve Erzincan yöresindeki inanışlara nazaran kara-kura tıpkı albastı üzere lohusalara musallat olarak onları korkutur. Konya bölgesinde anlatılanlara nazaran bu cin, keçiye benzeyen ama kedi büyüklüğünde insanlara çöken bir yaratık. Gün ışığından korkan kara-kura’nın fakat güneş doğduğunda yakalanabileceği söylenir. Kara-kura’nın en büyük özelliği ise genelde yatağında yiyecek kırıntısı olanlara musallat olması.

Arçuri: Arçuray olarak da bilinen bilhassa Çuvaşlarda şeytani orman cini olarak tanımlanan Arçuri, yerleri süpüren saçları, kıllarla kaplı bedeni olan bir yaratık. En büyük özelliğinin insanları gıdıklayarak gülmekten çatlatmasıdır.

Bükre: Altay mitolojisinde savaşan iki ejderhadan yeterli huylu olanının ismi Bükre’dir. Bukra olarak da bilinen bu yaratık oburlarının bilakis insanların yardımcısıdır. Rivayete nazaran, bin yılda bir yeryüzüne inerek dünyanın durumunu denetim eder ve geri döner.

Çay Ninesi: Azeri halk kültüründe dere ve ırmaklarda yaşlı bir bayan suretinde yaşadığı bilinen yaratık. Çay Ninesi, suya çok bakana kızıyor, başını döndürüyor ve tesiri altına alıyor. Bu yüzden inanışa nazaran ırmak kenarına giden biri ‘su sahibi’ne selam vermeli. Ayrıyeten Çay Ninesi’ni kızdırmamak için suya çöp dökmek katiyen yasak.

*Kaynak: Dr. Ayşe Duvarcı, ‘Türklerde Tabiat Üstü Varlıklar ve Bunlarla İlgili Kabuller, İnanmalar, Uygulamalar’